Գրախոսություն
Խոսքս ուզում եմ կառուցեմ մեծ գիտնական, Խաչատուր Աբովյանի, ճակատագրի և ստեղծագործական ու քաղաքական հայացքների սերտ կապի շուրջ:
Իմ համոզմունքն է. Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպը, որոշեց գրողի ճակատագիրը:
Նախ ասեմ, որ ո՛չ մի հավակնություն չունեմ հայտնաբերելու Աբովյանի գերեզմանը կամ ներկայացնելու փաստեր նրա անհետացման մասին, անկեղծ ասեմ, նման հնարավորություն չունեմ, դրա համար պահանջվում է հսկայական մասնագիտական աշխատանք, որ արդեն կատարվել է շատերի կողմից և արդյունքում գաղթնիքը բացահայտված չէ: Բայց մեր աչքի առաջ է ու հանդիսանում է մեր սեփականությունը այն ամենագլխավոր փաստը, որը և հանդիսանում է նրա ողբերգական անհետացման պատճառը: Դա հանճարի գրած առաջին գիրքն է աշխարհաբարով, ժողովրդի համար, ժողովրդին հասկանալի լեզվով գրած գիրքը: Հիմնական մտքերը, որոնք արտահայտվում են Վերք Հայաստանի վեպում, չեին կարող չհանդիսանալ պատճառ, գրողին հետապնդելու համար, ուղղակի մեզանից պահանջվում է իրերը անվանել իրենց անուններով: Եթե ուզում էք, պետք է գաղթնազերցել Աբովյանի արտահայտած առաջադիմական մտքետը «Վերք Հայաստանի» վեպում, որոնք արտահայտված են երկու հարյուր տարի առաջ: Այսինքն մի ժամանակաշրջանում, երբ յուրաքանչյուր առաջադիմական խոսք կարող էր ճակատագրական խնդիր դառնալ մտածողի համար: Գուցե գաղթնազերցել բառը հնչում է մոդայիկ, ինչու՞ ո՛չ, ինչու չգախթնազերցենք սևով սպիտակի վրա գրվածը, որը մեզանից պահանջում է ընդհամենը ասել ճշմարտությունը, այո՛ էս ստախոս դարում ճշմարտությունն ասելը գաղթնազերցում է: Անդուրեկան ու տգեղ ճշմարտությունը, որը սովորաբար արժանանում է ուշադրության ո՛չ ավելի շատ, քան աշխարհի ամենահայտնի տգեղը, Քվազիմոդոն, բայց առանց որի անհնար է թափանցել մարդու ներքնաշխարհը և հասցնել այնտեղ անշահախնդրության որևե նմուշ:
Ուստի թույլ տվեք ներկայացնել որոշ կարծիքներ, որ կարող են տհաճ լինել շատերի համար, մասամբ մեր եկեղեցականների համար,և հուսով եմ, որ ըմբռնումով կմոտենան իմ կարծիքներին և նույնիսկ մեղադրանքներին:
Ինչպես ասում են հենց եկեղեցականները, թող առաջինը նա քար նետի ինձ վրա, ով կասի, որ եկեղեցականները մեղքեր չեն գործել, հատկապես մտավորականների հանդեպ:
Նախ երկու խոսք հենց վերնագրի մասին. «Վերք Հայաստանի»: Ո՞րն էր ու ո՞րն է հայաստանի վերքը: Այդ վերքը բուժվե՞լ է թե մնացել է նույնությամբ և դեռ բուժման կարիք ունի: Հարցեր, որ դեռ անպատասխան են, ինչպես Աբովյանի անհետացման հանգամանքները: Եվ ի՞նչ է ստացվում, չկա Աբովյանը – չկան հարցե՞ր: Ո՛չ, հարցերը կան և չի դադարում այդ հարցերի լուծման պայքարը: Եվ հենց այդ հարցերի բարձրացումն է, որ ժամանակին հանդիսացան Աբովյանի անհետացման պատճառը: Եվ հենց այդ հարցերն են, որոնց մոռացության տալու համար, այսօր Աբովյանին ուզում էն կամ ռուսամետ ներկայացնեն կամ հակառուս, երկու դեպքում էլ ջնջվում են Աբովյանի կողմից առաջ քաշած հարցերը:
Շատ տարավծված կարծիք է, ցարական ռեժիմի զոհ դարձած Աբովյանը: Նույնիսկ վկայություններ կան այն մասին, որ նրա գերեզմանը սիբիրում է, ուր աքսորվել է ցարական ռեժիմի կողմից, գաղթնի կերպով:
Ահա, այսպես ասած, մի դասական վարկած Աբովյանի ճակատագրի մասին:
Կյանքի վերջին տարիներին Խ. Աբովյանը իր քարոզած լուսավոր գաղափարների պատճառով, վաստակել էր մեծ թվով խավարամիտ թշնամիներ, որոնք ամեն կողմից հալածում էին նրան: Եվ ահա 1848ապրիլի երկուսին տանից դուրս է գալիս ու չի վերադառնում:
Ովքե՞ր էին այդ խավարամիտ թշնամիները, ըստիս այս հարցին այսօր էլ պատասխանում են ճիշտ այնպես, որպիսի ինչպես Աբովյանը, թշնամիներ ձեռք չբերեն: Իհարկ է կան համարձակ պատասխաններ, որոնք ձգտում են լինել ճշմարտություն, բայց ամենապարզ քննության դեպքում հասկանալի է դառնում, որ այդ պատասխանները այն պատասխաններն են, որոնց համար ո՛չ մեկի հետ չես թշնամանա, այդպիսի պատասխաններ կարելի է տալ ու լինել ապահով, ո՛չ մի թշնամի չես վաստակի: Ահա մի այդպիսի պատասխան.
1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով սկսվեց հայերի զանգվածային արտագաղթ, և շուրջ 90000 հայեր հարկադրված լքեցին իրենց հայրենիքը։ Ժամանակի ցարական չինովնիկության հակահայկական քաղաքականությունը չէր կարող ազատամիտ Աբովյանի վրա իր բացասական ազդեցությունը չունենալ։ Շատ կարևոր է, թե պատմական այդ ժամանակաշրջանում ինչպես էին ձևավորվում Աբովյանի հասարակական-քաղաքական հայացքները։ Ռուսաստանի նկատմամբ խանդավառ վերաբերմունք ունեցող Աբովյանի մոտ /«Օրհնվի էն սհաթը...»/ առաջացան գաղափարական շրջադարձի բոլոր նախադրյալները՝ ձախողվեցին դպրոց ստեղծելու իր ծրագրերը և, ընդհանրապես, չիրականացան սեփական պետականությունը վերականգնելու հայ ժողովրդի բոլոր ձգտումները։ Այս ամենի արդյունքը մեծ լուսավորչի առեղծվածային անհայտացումն էր, որի ստույգ մանրամասները առ այսօր թաղված են թանձր խավարի մեջ։Օ. Մելքոնյան:
Վերը նշված մեջբերումից ուզում եմ առանձնացնել հիմնական միտքը, արտահայտություն, որը հանդիսանում է վարկածի անկյունաքարը.
«չիրականացան սեփական պետականությունը վերականգնելու հայ ժողովրդի բոլոր ձգտումները» Թույլ տվեք հարցնել, ի՞նչ է նշանակում վերականգնել պետականություն, այսինքն պետականությունը վերականգնելու համար ի՞նչ էր անհրաժեշ, երբ արդեն ռուսաց զորքը ապահովել էր ազգի անվտանգությունը, Աբովյանը առաջին հերթին ու՞մ հետ պիտի հաշվի նստեր այդ գործում, ո՞վ էր այդ դեռ չկայացած պետության տերը, այսինքն ո՞վ էր ղեկավարում ժողովրդին և այդ իրավունքից կարող էր զրկվել, զրկվել հայկական պետականությունը ղեկավարելու իրավունքից, դա մեզ հայտնի է, եկեղեցի՛ն էր, եկեղեցին էր ստանձնել պետության դերը, նա այդ դերը կատարում էր և պարսկական լծի տակ գտնվելով: Աբովյանը առաջին հերթին պետք է եկեղեցու հետ հաշվի նստեր պետականությունը վերականգնելու համար, եկեղեցին պետք է զիջեր իր դիրքերը նոր ստեղծվելիք պետական մարմիններին, և այդ պատճառով, բնության օրենքների համաձայն, Աբովյանը ձեռք է բերում թշնամիներ եկեղեցականների շարքերում:
Ինչպես նկատեցիք, Մելքոնյանին հայտնի չե ո՛չ մի արտահայտություն, էլ չեմ ասում Աբովյանի որևէ աշխատություն, որ ուղղված լինի ցարական ռուսաստանի դեմ, բայց նա համոզված է, որ Աբովյանի մոտ առաջացել են գաղափարական շրջադարձի բոլոր նախադրյալները: Այսինքն գոյություն չունի որևե փաստացի ապացույց, որևե սևով սպիտակի վրա գրված մի բառ, որ հաստատում է Աբովյանի գաղափարական շրջադարձը: Պարզվում է, ըստ Մելքոնյանի, ցարական ռեժիմը այնպիսի ուշի ուշով էր հետևում Աբովյանի մտածելակերպին, որ զգալով նրա մոտ գաղափարական շրջադարձի նախադրյալները, որոշում է նրան աքսորել սիբիր: Իսկ դպրոց ստեղծելու ծրագիրը եթե հայտնի չէ ինչու ձախողվեց «ուրեմն մեղավորը ցարն է, ուրիշ պատճառ լինել չի կարող» ո՛չ սովորական ֆինանսական կամ նախանձախնդրական դավադրություններ, ոչ այլ և այլ հազար ու մի պատճառներ:
Ահա նմանատիպ վարկած.
«Հարկ է հրաժարվել դասագրքերում ընդգրկված բոլոր նախկին տեղեկություններից, որոնցում խոսվում է Աբովյանի մահվան տարբեր վարկածների մասին: Իրականում ցարական ոստիկանությունը նրան ուղարկել է Սախալին իր ազգային ու հայրենասիրական հայացքների համար, որտեղ նա մահացել է 1853թ.-ին»,- Զատիկյանն ասաց լրագրողներին:
Զատիկյանը առաջարկում է հրաժարվել դասագրքերում ընդգրկված բոլոր նախքին տեղեկություններից, կարծես թե դասագրքերում կա որևե ստույգ տեղեկություն: Թերևս եթե դասագրքերում ցանկություն կա ստույգ տեղեկություն տեղադրել, լավ կլիներ պարզաբանել, ու՞մ ջանքերուվ ու օգնությամբ է Աբովյանը հանդիսացել ցարական ոստիկանության ուշադրության կենդրոնում և որ ամենակարևորն է ո՞ր մեղքի համար, հակառուսական կամ ազգայնական քարոզների՞, այդ ո՞ր քարոզներն են, որ դասագրքերում չկա և ո՛չ մի հետազոտող էլ այդ քարոզներին ծանոթ չէ: Գուցե հայտնաբերել էք ու թարմ-թարմ պատրաստվում էք այդ քարոզները տեղադրել դասագրքերու՞մ: Այդ դեպքում անպայման տեղադրեք այն բոլոր մտքերը, «Վերք Հայաստանի» վեպից, որոնք ակնհայտորեն հանդիսանում են հակաեկեղեցական քարոզներ: Որպիսի աշակերտները գիտենան ճշմարտությունը:
Ահա մի հասարակ տարեգրություն, որ նույնպես ապացուցում է, որ Աբովյանի ատրահայտած վերջին մտքերը ու հայացքները, դա «վերք Հայաստանի» վեպն է, որից հետո մենք տեղեկություն չունենք, թե ի՞նչ մտքեր է արտահայտել գրողը, ու ի՞նչ քաղաքական հայացքներ է ունեցել.
1829․թ ՝ պրոֆեսոր Պարրոտը նրան Դորպատի համալսարան է հրավիրել սովորելու։
1836․-թ ավարտելով ուսումը վերադարձել է Հայաստան։
1838․-թ Մինչև 1840-թ Աբովյանը գրել է վեպեր, պատմվածքներ, պիեսներ, գիտական գործեր, գրել է ռուսերեն քերականության և հայերեն լեզվի մասին / Տիգրանի պատմությունը կամ բարոյական ձեռնարկ հայ երեխանների համար / վեպը։ Այդ տարիներին են ծնվել նաև /Չհրատարակված գործեր / և / Չտպագրված նամակներ / վեպերը
բանաստեղծություններ և առակներ։
1841․-թ գրել է աշխարհաբար հայերենով իր առաջին պատմական /Վերք Հայաստանի / վեպը։ Վերջինս պատմում է հայ ժողովրդի տառապանքների ու ազատության համար մղված պայքարի մասին։
Վերջ:
«Վերք Հայաստանի» վեպը գրելուց հետո, մինչև 1848 թ. Ապրիլի երկուսը, այլևս ո՛չ մի տեղեկություն նրա ստեղծագործությունների մասին: Յոթը տարի ապրել է գրողը և ո՛չ մի բան չի՞ գրել, այդ յոթը տարվա ընթացքում ո՛չ մի հակառուսական ստեղծագործություն չի՞ գրել: Գուցե և չի գրել կամ բոլոր ստեղծագործությունները մնացել են անհայտ:«Վերք հայաստանի » վեպը նույնպես պատահմամբ է հայտնաբերվել ու հրատարակվել է շատ ավելի ուշ նրա մահվանից հետո: Հայտնի չէ, 1841ից մինչև 1848թ. գրել է թե չի գրել, բայց որ հակաեկեղեցական մտքեր է արտահայտել «Վերք հայաստանի» վեպում, փաստ է, և դա մեզ հայտնի նրա վերջին մտքերն են։Եվ եթե ցարական ռեժիմը Աբովյանին որևե բանում մեղադրեր, դա պետք է լիներ մեղադրանք հակաքրիստոնեության մեջ, և այդ մեղադրանքը պետք է ներկայացնեին եկեղեցականները: Ուստի Աբովյանին հետապնդողներին փնտրեք եկեղեցականների մեջ և ո՛չ թե ցարի պալատներում: Որովհետև իր վերջին ստեղծագործության մեջ նա ընդվզում է եկեղեցական դոգմաների դեմ, նա ծաղրի առարկա է դարձնում եկեղեցականին և նրա առաջին թշնամիները բնականաբար պետք է լինեին եկեղեցականները: Աբովյանը առաջ է քաշում եկեղեցին պետությունից անջատելու գաղափրը, որը կնպաստեր ստեղծելուն ազգային բանակին և պետականաորեն մտածող պաշտոնյաներին, որոնք իրենց երկրի ներկան ու ապագան չեին ապավինի աղոթքներին ու հնազանդությանը:
Երբ ուզում էս կողմնորոշվես, թե իվերջո ի՞նչ աշխարահայցք է ունեցել Աբովյանը, զարմանալի բան է ստացվում: Նույն մարդիկ, ովքեր ասում են որ Աբովյանը չափազանց ռուսամետ էր, կարող են առաջարկել Աբովյանի ցարական ռուսատսանի զոհ դառնալու վարկածը: Ի՞նչ է ստացվում, ցարը Աբովյանին տարավ սիբիր ռուսաստանին սիրելու համա՞ր, այ քեզ անխելք ցար: Թերևս մարդկային ֆոբյան էլ ավելի տարորինակ ու իրար հակասող մտքեր կարող է ծնել:
Նախ ուզում եմ պարզաբանել այն, ամենատարածված կարծիքը, որը չունենալով որևե գաղափարական հիմք, շողք է գցում Աբովյանի հիմնական լուսավորչական աշխարահայացքների վրա, ներկայացնելով նրան չափազանց ռուսամետ և որպիսի հարկ եղած դեպքում, առանց ոֆ ասելու հայտարարեն ռուսաֆոբ: Խոսքս «օրհնվի էն սհատի» մասին է, Աբովյանի, որպես Հայ մտածողի, երախտագիտական արտահայտությունը իր փրկարարին: Խաչատուր Աբովյան անունը հայերիս մոտ վաղուց իդեանտիֆիկացվում է մեծ գիտնականի ու գրողի հայտնի արտահայտության հետ.
«Օրհնվի էն սհատը, որ ռուսի որհնած ոտքը Հայոց լիս աշխարհը մտավ: »
Կան բավականին տարբեր ու իրար հակասող կարծիքներ այս արտահայտության մասին: Կան համամիտներ, գովաբանողներ, յուրովի մեկնաբանողներ, սակայն դժվար է հանդիպել որևե միկի մոտ այս արտահայտությունը մինչև վերջ ներկայացնելու ցանկություն, մինչև վերջ, այնպես ինչպես ասել է Աբովյանը և ո՛չ թե այդ արտահայտության պոչատված տարբերակը:
Ես միայն «Վերք հայաստանի» վեպում եմ կարդացել այս արտահայտությունը մինչև վերջ.
«Օրհնվի էն սհատը, որ ռուսի օրհնած ոտքը Հայոց լիս աշխարհը մտավ ու ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեծ:»
Առաջին հերթին այն քննադատների համար, ովքեր այս արտահայտության մեջ փնտրում են Հայ ինքնության և ինքնուրույնութան հանդեպ որևե ոտնձգություն, ուզում եմ կրկնել հատկապես արտահայտության վերջին հատվածը.
«Ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց:»
Ախր էդքան էլ երկար չէ, անգիր սովորելու կարիք չկա, մի անգամ կարդլուց հտո վռազ միտքդ է մնում, եթե ասում էք, մինչև վերջ ասեք է՛լ:
Իհարկ է, եթե խոսքը մինչև վերջ չասվի, այն կարելի է մեկնաբանել ըստ ցանկության, քանզի մինչև վերջ չասված ճշմարտությունը ամենամեծ սուտն է: Բայց երբ Աբովյանի խոսքը մինչև վերջ ենք ասում, այլևս մեկնաբանության կարիք չկա: Յուրովի մեկնաբանության կարիք ունեն նրանք, ում դեմ ուղված է Աբովյանի անաճառ ու ճշմարիտ խոսքը: Եվ հենց այդ անաճառ խոսքերն են, որ զայրացնում են աշխարհում ամենա չար գործերի հեղինակներին, որոնք խիստ կարիք ունեն ներկայանալու որպես բարեգործներ, քանզի երկրիս վրա արդեն ձեռք են բերել այն ամնը, ինչ հարկավոր է իրենց երկրների հարուստ ու ապահով գոյության համար: Եվ որպիսի ո՛չ ոք չհարցնի թե որտեղի՞ց այդ ամենը, նրանք պետք է քննադատեն ու հետապնդեն յուրաքանչյուր անաճառ խոսք ու կարծիք: Այո՛, Աբովյանը ընկավ, որպես ազատ արդար խոսքի մարտիկ, ընկավ հետապնդումներից: Ուղղակի այս անիրավ աշխարքում ո՛չ մեկին պետք չեր նրա արդար խոսքը: Ու՞մ էր պետք, եվրոպային ու ամերիկայի՞ն, երբ նա համեմատելով ռուսների արածը եվրոպացիների արածի հետ ասում է:
«Այլ եվրոպացիկ Ամերիկա ավերեցին, հողի հավասարեցրին, ռուսք Հայաստան կանգնեցրին ու ասիացոց բիրտ, գազան ազգերին մարդասիրություն ու նոր հոգի տվին, աստուած ի՞նչպես չի՛ պետք է նրանց թուրը կտրուկ անի, պատմությունն ի՞նչպես չի պետք Պասքևիչին աստվածացնի, հայք ե՞րբ կարեն ռուսաց արածը մոռանալ, քանի որ շունչ ունին:»
Այս տողերից կարելի է պատկերացնել, թե ի՞նչ դժվարին վիճակում է եղել տվյալ ժամանակաշրջանում Հայ ժողովուրդը և ինչպիսի երախտագիտական զգացմունքների է արժանացել Ռուս զինվորը իր ցուցաբերած օգնության համար մեր ժողովրդին: «Պատմությունը ի՞նչպես չի պետք Պասքևիչին աստվածացնի:»
Պատմությու՛նը, ավաղ, պատմությունը միշտ չե որ կատարում է իր ֆունկցիան, մանավանդ սրբացնելու գործում: Ավաղ, պատմությունը երբեմն սրբացնում է այնպես, ինչպես պատմում է այդ մասին Ջովաննի Բոկկաչոն իր «Հազար ու մի գիշեր» ստեղծագործության մեջ, երբ մի խորամանկ թափառական հանցագործ, մահանալուց առաջ այնպես է խաբում բոլորին, որ նրան սրբացնում են ու նրա գերեզմանը դառնում է սրբավայր, որտեղ թաղված է սուրբ Չիպպոլետոն:
Ինչ վերաբերվում է Պասկևիչի սրբացմանը, ապա այն ուժերը, որոնք հետապնդում էին Աբովյանին, հետևողականորեն ձեռնամուխ են եղել, որ Պասկևիչը պատմության մեջ մնա ո՛չ ավելին, քան Ռուս զինվորական, որը կատարել է իր հրամանը: Երբ անկախ այն բանից, թե ու՞մ հրամանն է կատարել Պասկևիչը, դա այն անձնավորությունն է, որի շնորհիվ հայաստանը, Հայ ժողովուրդը վերածնվում ու փրկվում է ձուլվելուց ու ոչնչանալուց:
Աբովյանը իր ստեղծագործության մեջ ունի բազմաթիվ համարձակ ու առաջադիմական արտահայտություններ ու կոչեր, որոնք չէին կարող աննկատ մնալ նրանց կողմից, ում շահերին կպչում էին այդ կոչերը:
Բանը նրանում է, որ Վերք հայաստանի վեպը բացի նրանից, որ գրված է աշխարհաբարով, որի շնորհիվ Աբովյանը շունչ տվեց հայ գրական խոսքին, մևնույն ժամանակ հանդիսանում է իր ժամանակի համար ամենաառաջադեմ ու համարձակ մտածելակերպ քարոզող գրականություն: Գիրք, որտեղ արտահայտվում են մտքեր, որոնք կարճ և կոնկրետ կերպով ձևավորված ընդվզումներ են այն տաբուների դեմ, որոնց դեմ կարող է ընդվզել մտավորականը, գիտնականը և զարմանալին այն է, որ այդ արտահայտությունները հասկանալի են բոլորին, ուղղակի յուրաքանչյուրը ըստ իր կարողությունների կարող է մեկնաբանել ու մտորել այդ խնդիրների մասին, որի մեջ և իհարկ է կայանում է Աբովյանի աշխարհաբարական գյուտը: Աբովյանը այդ խնդիրները առաջ է քաշում իր հերոսի, Աղասու լեզվով, ահավասիք.
«Վա՛յ էն ազգին, որ բնական օրենքը կթողա, անբնականին կհետևի, որ էնպես խրատ տվող չի՛ ունենալ, որ նրան հոգի տա և ո՛չ ՝ հոգին էլ հանի.»
Եվ ի՞նչ էք կարծում, գյուղացի տղան, քրիստոնեական ադաթներով դաստիարակված ու մեծացած, այսպիսի դատողություննե՞ր կանի: Թերևս, ինչու՞ ո՛չ, կանի՛, բայց առաջին հերթին այս արտահայտությունը գիտնականի կարծիքն է եթե ո՛չ քրիստոնեության մասին ընդհանրապես ապա մեր եկեղեցու, որի վարած մասսայական հոգեբանության մասին այսօր էլ բավականին տաբեր կարծիքներ կան, որոնց հիմքում ընկած է հենց Աբովյանի այս և բազում նմանատիպ արտահայտությունները մեր հավատքի մասին:
Աբովյանին չէին կարող իր արտահայտած մտքերի համար ինչպես միջնադարյան եվրոպայում խարույք բարձրացնել, բայց որ պետք է հետապնդեին, դա անկասկած է:
Աբովյանի լուսավորչական գաղափարները սպառնում էին եկեղեցու հեղինակությանը, գուցե ճիշտ կլինի հարցը դնել կոնկրետ եկեղեցականների ու մեծ լուսավորչի հարաբերությունների հարթության վրա՞, գուցե եկեղեցուն դուր չի՞ գալիս, որ մտավորականության համար լուսավորիչը Աբովյանն է, դժվար է ասել, քանզի ո՛չ մի հանրահայտ հիշատակումներ չկան այդ մասին, ախր բոլորս սովետի փլուզումից հետո վռազ կարգով դարձանք օրինավոր քրիստոնյաներ է՜, բա ո՞նց կլինի հանկարծ եկեղեցու մասին մի անդուր բան ասենք: Մինչդեռ «Վերք Հայաստանի» վեպում կան բազմաթիվ արտահայտություններ, որոնք իրենց բովանդակությամբ ուղղակի անջատվում են սյուժեից և տարբերվում են իրենց խորը ու հեռուն գնացող իմաստով ու համարձակ առաջադիմական կոչերով, որոնցից շատերը տհաճ են եկեղտցու համար: Այդ արտահայտությունները իսկական աշխարհիկ պետականություն կառուցելու լոզունգներ են, տեղադրված ստեղծագործության մեջ: Բայց այդ ամենը Աբովյանը ներկայացրել է ասես քողարկված տեսքով, պարզ ու հասարակ լեզվով, մտածողի ու համախոհի համար, որ Հայը մտածի ամենագլխավոր խնդիրների մասին պետություն ու պետականություն ստեղծելու և այդ ամենիը պահպանելուն խանգարող ու նպաստող հանգամանքների մասին:
Աբովյանը Հետապնդումների պետք է ենթարկվեր յուրայինների մեջ ծվարած թշնամիներից: Նույն ճակատագրին է արժանանում Աբովյանի հերոսը, Աղասին դառնում է մի անհայտ ուժի դավադրության զոհը, դա պարզ է դառնում ստեղծագործության ամենա սովորական վերլուծությամբ: Այս մասին նույնպես կարող ենք լսել բավականին հակասական կարծիքներ: Ինչպե՞ս են կարողանում արդեն պարտված ու ամրոցը լքած պարսիկները վրեժխնդիր լինել Աղասուց, ովքե՞ր կարող էին լինել այդ դավադրության հեղինակը: Ու՞մ էր սպառնում Աղասին արդեն ազատագրված հայրենիքում:
Լեհացիները մի ասացվածք ունեն, եթե պարզ չէ թէ ինչումն է բանը, ապա բանը փողն է: Աղասին ուզում էր վերականգնել Անին և պարզ է, որ այդ նպատակը իրագործելու համար հարկավոր էր մեծ դրամական աջակցություն, և ո՞վ պետք է աջակցեր, իհարկ է ժողովուրդը, հասարակ մարդիք: Եվ այստեղ նորից ընդհարվում ենք տիրացուների ու եկեղեցականների շահերի հետ, քանզի ժողովուրդը հանդիսանում է նրանց հիմնական ֆինանսավորողը և տվյալ դեպքում Աղասին մրցակցության մեջ էր մտնում նրանց հետ թե՛ ֆինանսական առումով և թե գաղափարական: Իհարկ է կա և այլ տեսակետ, ոմանք պնդում են թե այդ դավադրությունը Ռուս գեներալների գործն է, որոնց պետք չեր Աղասու հեղինակությունը ժողովրդի մոտ: Անձամբ չեմ կարողանում հասկանալ, ինչու պտք չեր և ո՛չ հակառակը, պե՛տք էր: Ո՞ր զորավարը չի ուզի ունենալ նվիրված ու խիզախ զինակից, որը ժողովրդի մոտ ունի հեղինակություն: Նորից նույն տարորինակ նկարը, ըստ որի եթե Աբովյանը դառնում է զոհը ցարական իշխանությունների, ապա Աղասին դառնում է ռուսական զինվորականների զոհը: Եվ դա այն դեպքում, որ անառարկելի է ինչպես Աբովյանի այնպես էլ նրա գրքի հերոսի, Աղասու երախտապարտ զգացումները ռուսաց զինվորականներին և պատրաստակամությունը լինել նրանց զինակիցը, որի կարիքը և ունեին Ռուս զինվորականները:Այսպիսով զուգահեռաբար տարվում է ինչպես Աբովյանի հեղինակազրկումը այնպես էլ նրա ստեղծագործության աղավաղումը:
Վերք հայաստանի վեպում, հստակորեն ներկայացվում է Աղասու մտածելակերպը և հեղինակությունը, նրա գաղափարախոսությունը, այն մասի թե ի՛նչ արժեքներ պետք է նախնտրի Հայ մարդը: Աբովյանը առաջ է քաշում նոր արժեքներ, նոր արժեքներ, որոնք հարկավոր են պետության գոյատևելու և բարգավաճելու համար: Նա առաջարկում է աշխարհիկ, պետական գաղափարախոսություն, մինչդեռ այդ իրավունքը ստանձնում էր եկեղեցական գաղափարախոսությանը, եկեղեցին, և իհարկ է եկեղեցականների շարքերում Աբովյանը գտնում է թշնամիներ:
Աբովյանը նույն Աղասին է կուլտուրայի ու մշակույթի ճակատում, նրանք գտնվում են նույն դիրքերում և մղում են նույն կենաց մահու պատերազմը:
Ու՞մ էր սպառնում Աղասու հեղինակությունը և ու՞մ էր սպառնում Աբովյանի հեղինակությունը:
Հայաստանը պարսկաստանի լծի տակ եղել է կրոնական պետություն պարսկական պետության մեջ, իսկ այդ պետությունը ղեկավարել է եկեղեցին և Աղասու հեղինակությունը նման մտածելակերպով, ուղղակի վտանգ էր սպառնում եկեղեցուն: Իհարկ է սխալ կլինի ասել, թե Աբովյանը իր հերոսի միջոցով հակաքրիստոնեություն էր քարոզում, բայց նա քարոզում է ազատ ու համարձակ հոգեբանություն, և ո՛չ թե մի աստվածավախ լալկանություն, որ դաստիարակում է ժողովուրդ, որը գիտի միայն ներել ու խոնարվել:
Աստվածավախ, վախը միշտ մնում է վախ և ո՛չ մի լավ բան չի բերում մարդուն, ահա թե ինչու՞ է Աղասին ասում.
«Վա՛յ էն ազգին , որ էնպես խրատ տվող չի՛ ունենալ, որ նրան հոգի տա և ո՛չ ՝ հոգին էլ հանի.»
Այսինքն ապրելու և ինքնուրույն լինելու համարձակություն տվող գաղափարախոսություն և ո՛չ թե խոնարվելու բռնության դեմ և իր փրկությունը ապավինելու աստծուն, որը սովորաբար զբաղված է համարձակների գործերը կարգավորելով:
Ահա Աբովյանի միտքը, ահա ինչպիսին է տեսնում հային Աբովյանը, այսինքն հավատը ու քրիստոնեական աղոթքները չդարձնել ազգային գաղափար ու գաղափարախոսություն, հավատը ընդամենը խղճի ազատություն է և ո՛չ ավելին և պետականության ու պետական մտածելակերպի հետ ո՛չ մի կապ չունի:
Եվ գալու էին այդ ժամանակները, և այսօր պիտի լիներ հենց այդպես, եկեղեցին պետք է անջատվեր պետությունից ու կատարեր կոնկրետ իր ֆունկցիան, որը կապված է խղճի ազատության ու ազգային դավանանքի հետ: Սա էր մեծ լուսավորիչի միսիան, որը նա կատարեց, թեկուզ անհայտ մնաց նրա գերեզմանը, բայց գործը նրա ապրում է, և Թումանյանն է վկայում, որ կապրի դարեդար:
«Գործն է անմահ, որ ապրում է դարեդար:»
«Վերք հայաստանի»: Ես չպատասխանեցի հիմնական հարցին, որով սկսեցի խոսքս: Ո՞րն էր ու ո՞րն է հայաստանի վերքը, բուժվե՞լ է այն թե դեռ ունի բուժման կարիք: Ըստիս վերքը չի բուժվել, բայց մենք հանձինս Աբովյանի, ունենք դեղորայք բոլոր ժամանակների համար, որով կբուժենք ինչպիսի վերքեր եղել են ու ինչպիսիք կարող են լինել:
Եվ հենց այս կապաքցությամբ է, որ Աբովյանին բաց ճակաթով անվանում ենք մեծ լուսավորիչ և ո՛չ ոք դա չի կարող առարկել:
հետգրություն
Ավելի ճիշտ, մի հարց, Աբովյանին ռուսամետ կամ հակառուս ներկայացնողներին.
Ի՞նչ է ձեր ուզածը Աբովյանից, երբ ասում էք նա ռուսամետ էր, կամ Ի՞նչ է ձեր ուզածը երբ ասում էք Աբովյանը հակառուս էր, ի՞նչ – ջնջել Աբովյանին Հայի ուղեից: Չի ստացվի, պարոնայք, որովհետև Աբովյանը ՀԱՅԱՄԵՏ էր, ո՛չ ռուսամետ էր և ոչ էլ հակառուս, նա ազնիվ Հայ էր, Է , որը երախտապատրության զգացում ունի և կարող է իր ազգի համար օրինակ ծառայել որպես ՄԱՐԴ:
Եվ գլխավորը.
Ինչու՞ են փորձում հեղինակազրկել Աբովյանին: Փորձում են հեղինակազրկել, որպիսի պարոն Իսկանդերյանը այսօր հեշտությամբ ասի. - «Հայ գեն գոյություն չունի», «Հայաստանի առաջին հանրապետությունը չի կարելի համարել պետություն», «Հայ ազգը ձևավորվել է 19-րդ դարում, երբ որ գրավոր խոսքն սկսեց համապատասխանել բանավոր խոսքին»`http://www.tert.am/am/news/2010/05/05/iskandaryan/
: Ու սարնից հետո նա պիտի ասի են էլ ու՞մ շնորհիվ է ստեղծվել Հայը, ռուսամետի կամ հակառուսի, ազգայնականի կողմից, փորձառու ժուլիկի նման, շապիկի թևի մեջ երկու խաղաթուղթ ունի պահած: Ահա թե ում ջրաղացին են ջուր լցնում մեզ հրամցրած այդպիսի սարգովի պնդումները Աբովյանի մասին:
Գրախոսություն
Խոսքս ուզում եմ կառուցեմ մեծ գիտնական, Խաչատուր Աբովյանի, ճակատագրի և ստեղծագործական ու քաղաքական հայացքների սերտ կապի շուրջ:
Իմ համոզմունքն է. Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպը, որոշեց գրողի ճակատագիրը:
Նախ ասեմ, որ ո՛չ մի հավակնություն չունեմ հայտնաբերելու Աբովյանի գերեզմանը կամ ներկայացնելու փաստեր նրա անհետացման մասին, անկեղծ ասեմ, նման հնարավորություն չունեմ, դրա համար պահանջվում է հսկայական մասնագիտական աշխատանք, որ արդեն կատարվել է շատերի կողմից և արդյունքում գաղթնիքը բացահայտված չէ: Բայց մեր աչքի առաջ է ու հանդիսանում է մեր սեփականությունը այն ամենագլխավոր փաստը, որը և հանդիսանում է նրա ողբերգական անհետացման պատճառը: Դա հանճարի գրած առաջին գիրքն է աշխարհաբարով, ժողովրդի համար, ժողովրդին հասկանալի լեզվով գրած գիրքը: Հիմնական մտքերը, որոնք արտահայտվում են Վերք Հայաստանի վեպում, չեին կարող չհանդիսանալ պատճառ, գրողին հետապնդելու համար, ուղղակի մեզանից պահանջվում է իրերը անվանել իրենց անուններով: Եթե ուզում էք, պետք է գաղթնազերցել Աբովյանի արտահայտած առաջադիմական մտքետը «Վերք Հայաստանի» վեպում, որոնք արտահայտված են երկու հարյուր տարի առաջ: Այսինքն մի ժամանակաշրջանում, երբ յուրաքանչյուր առաջադիմական խոսք կարող էր ճակատագրական խնդիր դառնալ մտածողի համար: Գուցե գաղթնազերցել բառը հնչում է մոդայիկ, ինչու՞ ո՛չ, ինչու չգախթնազերցենք սևով սպիտակի վրա գրվածը, որը մեզանից պահանջում է ընդհամենը ասել ճշմարտությունը, այո՛ էս ստախոս դարում ճշմարտությունն ասելը գաղթնազերցում է: Անդուրեկան ու տգեղ ճշմարտությունը, որը սովորաբար արժանանում է ուշադրության ո՛չ ավելի շատ, քան աշխարհի ամենահայտնի տգեղը, Քվազիմոդոն, բայց առանց որի անհնար է թափանցել մարդու ներքնաշխարհը և հասցնել այնտեղ անշահախնդրության որևե նմուշ:
Ուստի թույլ տվեք ներկայացնել որոշ կարծիքներ, որ կարող են տհաճ լինել շատերի համար, մասամբ մեր եկեղեցականների համար,և հուսով եմ, որ ըմբռնումով կմոտենան իմ կարծիքներին և նույնիսկ մեղադրանքներին:
Ինչպես ասում են հենց եկեղեցականները, թող առաջինը նա քար նետի ինձ վրա, ով կասի, որ եկեղեցականները մեղքեր չեն գործել, հատկապես մտավորականների հանդեպ:
Նախ երկու խոսք հենց վերնագրի մասին. «Վերք Հայաստանի»: Ո՞րն էր ու ո՞րն է հայաստանի վերքը: Այդ վերքը բուժվե՞լ է թե մնացել է նույնությամբ և դեռ բուժման կարիք ունի: Հարցեր, որ դեռ անպատասխան են, ինչպես Աբովյանի անհետացման հանգամանքները: Եվ ի՞նչ է ստացվում, չկա Աբովյանը – չկան հարցե՞ր: Ո՛չ, հարցերը կան և չի դադարում այդ հարցերի լուծման պայքարը: Եվ հենց այդ հարցերի բարձրացումն է, որ ժամանակին հանդիսացան Աբովյանի անհետացման պատճառը: Եվ հենց այդ հարցերն են, որոնց մոռացության տալու համար, այսօր Աբովյանին ուզում էն կամ ռուսամետ ներկայացնեն կամ հակառուս, երկու դեպքում էլ ջնջվում են Աբովյանի կողմից առաջ քաշած հարցերը:
Շատ տարավծված կարծիք է, ցարական ռեժիմի զոհ դարձած Աբովյանը: Նույնիսկ վկայություններ կան այն մասին, որ նրա գերեզմանը սիբիրում է, ուր աքսորվել է ցարական ռեժիմի կողմից, գաղթնի կերպով:
Ահա, այսպես ասած, մի դասական վարկած Աբովյանի ճակատագրի մասին:
Կյանքի վերջին տարիներին Խ. Աբովյանը իր քարոզած լուսավոր գաղափարների պատճառով, վաստակել էր մեծ թվով խավարամիտ թշնամիներ, որոնք ամեն կողմից հալածում էին նրան: Եվ ահա 1848ապրիլի երկուսին տանից դուրս է գալիս ու չի վերադառնում:
Ովքե՞ր էին այդ խավարամիտ թշնամիները, ըստիս այս հարցին այսօր էլ պատասխանում են ճիշտ այնպես, որպիսի ինչպես Աբովյանը, թշնամիներ ձեռք չբերեն: Իհարկ է կան համարձակ պատասխաններ, որոնք ձգտում են լինել ճշմարտություն, բայց ամենապարզ քննության դեպքում հասկանալի է դառնում, որ այդ պատասխանները այն պատասխաններն են, որոնց համար ո՛չ մեկի հետ չես թշնամանա, այդպիսի պատասխաններ կարելի է տալ ու լինել ապահով, ո՛չ մի թշնամի չես վաստակի: Ահա մի այդպիսի պատասխան.
1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով սկսվեց հայերի զանգվածային արտագաղթ, և շուրջ 90000 հայեր հարկադրված լքեցին իրենց հայրենիքը։ Ժամանակի ցարական չինովնիկության հակահայկական քաղաքականությունը չէր կարող ազատամիտ Աբովյանի վրա իր բացասական ազդեցությունը չունենալ։ Շատ կարևոր է, թե պատմական այդ ժամանակաշրջանում ինչպես էին ձևավորվում Աբովյանի հասարակական-քաղաքական հայացքները։ Ռուսաստանի նկատմամբ խանդավառ վերաբերմունք ունեցող Աբովյանի մոտ /«Օրհնվի էն սհաթը...»/ առաջացան գաղափարական շրջադարձի բոլոր նախադրյալները՝ ձախողվեցին դպրոց ստեղծելու իր ծրագրերը և, ընդհանրապես, չիրականացան սեփական պետականությունը վերականգնելու հայ ժողովրդի բոլոր ձգտումները։ Այս ամենի արդյունքը մեծ լուսավորչի առեղծվածային անհայտացումն էր, որի ստույգ մանրամասները առ այսօր թաղված են թանձր խավարի մեջ։Օ. Մելքոնյան:
Վերը նշված մեջբերումից ուզում եմ առանձնացնել հիմնական միտքը, արտահայտություն, որը հանդիսանում է վարկածի անկյունաքարը.
«չիրականացան սեփական պետականությունը վերականգնելու հայ ժողովրդի բոլոր ձգտումները» Թույլ տվեք հարցնել, ի՞նչ է նշանակում վերականգնել պետականություն, այսինքն պետականությունը վերականգնելու համար ի՞նչ էր անհրաժեշ, երբ արդեն ռուսաց զորքը ապահովել էր ազգի անվտանգությունը, Աբովյանը առաջին հերթին ու՞մ հետ պիտի հաշվի նստեր այդ գործում, ո՞վ էր այդ դեռ չկայացած պետության տերը, այսինքն ո՞վ էր ղեկավարում ժողովրդին և այդ իրավունքից կարող էր զրկվել, զրկվել հայկական պետականությունը ղեկավարելու իրավունքից, դա մեզ հայտնի է, եկեղեցի՛ն էր, եկեղեցին էր ստանձնել պետության դերը, նա այդ դերը կատարում էր և պարսկական լծի տակ գտնվելով: Աբովյանը առաջին հերթին պետք է եկեղեցու հետ հաշվի նստեր պետականությունը վերականգնելու համար, եկեղեցին պետք է զիջեր իր դիրքերը նոր ստեղծվելիք պետական մարմիններին, և այդ պատճառով, բնության օրենքների համաձայն, Աբովյանը ձեռք է բերում թշնամիներ եկեղեցականների շարքերում:
Ինչպես նկատեցիք, Մելքոնյանին հայտնի չե ո՛չ մի արտահայտություն, էլ չեմ ասում Աբովյանի որևէ աշխատություն, որ ուղղված լինի ցարական ռուսաստանի դեմ, բայց նա համոզված է, որ Աբովյանի մոտ առաջացել են գաղափարական շրջադարձի բոլոր նախադրյալները: Այսինքն գոյություն չունի որևե փաստացի ապացույց, որևե սևով սպիտակի վրա գրված մի բառ, որ հաստատում է Աբովյանի գաղափարական շրջադարձը: Պարզվում է, ըստ Մելքոնյանի, ցարական ռեժիմը այնպիսի ուշի ուշով էր հետևում Աբովյանի մտածելակերպին, որ զգալով նրա մոտ գաղափարական շրջադարձի նախադրյալները, որոշում է նրան աքսորել սիբիր: Իսկ դպրոց ստեղծելու ծրագիրը եթե հայտնի չէ ինչու ձախողվեց «ուրեմն մեղավորը ցարն է, ուրիշ պատճառ լինել չի կարող» ո՛չ սովորական ֆինանսական կամ նախանձախնդրական դավադրություններ, ոչ այլ և այլ հազար ու մի պատճառներ:
Ահա նմանատիպ վարկած.
«Հարկ է հրաժարվել դասագրքերում ընդգրկված բոլոր նախկին տեղեկություններից, որոնցում խոսվում է Աբովյանի մահվան տարբեր վարկածների մասին: Իրականում ցարական ոստիկանությունը նրան ուղարկել է Սախալին իր ազգային ու հայրենասիրական հայացքների համար, որտեղ նա մահացել է 1853թ.-ին»,- Զատիկյանն ասաց լրագրողներին:
Զատիկյանը առաջարկում է հրաժարվել դասագրքերում ընդգրկված բոլոր նախքին տեղեկություններից, կարծես թե դասագրքերում կա որևե ստույգ տեղեկություն: Թերևս եթե դասագրքերում ցանկություն կա ստույգ տեղեկություն տեղադրել, լավ կլիներ պարզաբանել, ու՞մ ջանքերուվ ու օգնությամբ է Աբովյանը հանդիսացել ցարական ոստիկանության ուշադրության կենդրոնում և որ ամենակարևորն է ո՞ր մեղքի համար, հակառուսական կամ ազգայնական քարոզների՞, այդ ո՞ր քարոզներն են, որ դասագրքերում չկա և ո՛չ մի հետազոտող էլ այդ քարոզներին ծանոթ չէ: Գուցե հայտնաբերել էք ու թարմ-թարմ պատրաստվում էք այդ քարոզները տեղադրել դասագրքերու՞մ: Այդ դեպքում անպայման տեղադրեք այն բոլոր մտքերը, «Վերք Հայաստանի» վեպից, որոնք ակնհայտորեն հանդիսանում են հակաեկեղեցական քարոզներ: Որպիսի աշակերտները գիտենան ճշմարտությունը:
Ահա մի հասարակ տարեգրություն, որ նույնպես ապացուցում է, որ Աբովյանի ատրահայտած վերջին մտքերը ու հայացքները, դա «վերք Հայաստանի» վեպն է, որից հետո մենք տեղեկություն չունենք, թե ի՞նչ մտքեր է արտահայտել գրողը, ու ի՞նչ քաղաքական հայացքներ է ունեցել.
1829․թ ՝ պրոֆեսոր Պարրոտը նրան Դորպատի համալսարան է հրավիրել սովորելու։
1836․-թ ավարտելով ուսումը վերադարձել է Հայաստան։
1838․-թ Մինչև 1840-թ Աբովյանը գրել է վեպեր, պատմվածքներ, պիեսներ, գիտական գործեր, գրել է ռուսերեն քերականության և հայերեն լեզվի մասին / Տիգրանի պատմությունը կամ բարոյական ձեռնարկ հայ երեխանների համար / վեպը։ Այդ տարիներին են ծնվել նաև /Չհրատարակված գործեր / և / Չտպագրված նամակներ / վեպերը
բանաստեղծություններ և առակներ։
1841․-թ գրել է աշխարհաբար հայերենով իր առաջին պատմական /Վերք Հայաստանի / վեպը։ Վերջինս պատմում է հայ ժողովրդի տառապանքների ու ազատության համար մղված պայքարի մասին։
Վերջ:
«Վերք Հայաստանի» վեպը գրելուց հետո, մինչև 1848 թ. Ապրիլի երկուսը, այլևս ո՛չ մի տեղեկություն նրա ստեղծագործությունների մասին: Յոթը տարի ապրել է գրողը և ո՛չ մի բան չի՞ գրել, այդ յոթը տարվա ընթացքում ո՛չ մի հակառուսական ստեղծագործություն չի՞ գրել: Գուցե և չի գրել կամ բոլոր ստեղծագործությունները մնացել են անհայտ:«Վերք հայաստանի » վեպը նույնպես պատահմամբ է հայտնաբերվել ու հրատարակվել է շատ ավելի ուշ նրա մահվանից հետո: Հայտնի չէ, 1841ից մինչև 1848թ. գրել է թե չի գրել, բայց որ հակաեկեղեցական մտքեր է արտահայտել «Վերք հայաստանի» վեպում, փաստ է, և դա մեզ հայտնի նրա վերջին մտքերն են։Եվ եթե ցարական ռեժիմը Աբովյանին որևե բանում մեղադրեր, դա պետք է լիներ մեղադրանք հակաքրիստոնեության մեջ, և այդ մեղադրանքը պետք է ներկայացնեին եկեղեցականները: Ուստի Աբովյանին հետապնդողներին փնտրեք եկեղեցականների մեջ և ո՛չ թե ցարի պալատներում: Որովհետև իր վերջին ստեղծագործության մեջ նա ընդվզում է եկեղեցական դոգմաների դեմ, նա ծաղրի առարկա է դարձնում եկեղեցականին և նրա առաջին թշնամիները բնականաբար պետք է լինեին եկեղեցականները: Աբովյանը առաջ է քաշում եկեղեցին պետությունից անջատելու գաղափրը, որը կնպաստեր ստեղծելուն ազգային բանակին և պետականաորեն մտածող պաշտոնյաներին, որոնք իրենց երկրի ներկան ու ապագան չեին ապավինի աղոթքներին ու հնազանդությանը:
Երբ ուզում էս կողմնորոշվես, թե իվերջո ի՞նչ աշխարահայցք է ունեցել Աբովյանը, զարմանալի բան է ստացվում: Նույն մարդիկ, ովքեր ասում են որ Աբովյանը չափազանց ռուսամետ էր, կարող են առաջարկել Աբովյանի ցարական ռուսատսանի զոհ դառնալու վարկածը: Ի՞նչ է ստացվում, ցարը Աբովյանին տարավ սիբիր ռուսաստանին սիրելու համա՞ր, այ քեզ անխելք ցար: Թերևս մարդկային ֆոբյան էլ ավելի տարորինակ ու իրար հակասող մտքեր կարող է ծնել:
Նախ ուզում եմ պարզաբանել այն, ամենատարածված կարծիքը, որը չունենալով որևե գաղափարական հիմք, շողք է գցում Աբովյանի հիմնական լուսավորչական աշխարահայացքների վրա, ներկայացնելով նրան չափազանց ռուսամետ և որպիսի հարկ եղած դեպքում, առանց ոֆ ասելու հայտարարեն ռուսաֆոբ: Խոսքս «օրհնվի էն սհատի» մասին է, Աբովյանի, որպես Հայ մտածողի, երախտագիտական արտահայտությունը իր փրկարարին: Խաչատուր Աբովյան անունը հայերիս մոտ վաղուց իդեանտիֆիկացվում է մեծ գիտնականի ու գրողի հայտնի արտահայտության հետ.
«Օրհնվի էն սհատը, որ ռուսի որհնած ոտքը Հայոց լիս աշխարհը մտավ: »
Կան բավականին տարբեր ու իրար հակասող կարծիքներ այս արտահայտության մասին: Կան համամիտներ, գովաբանողներ, յուրովի մեկնաբանողներ, սակայն դժվար է հանդիպել որևե միկի մոտ այս արտահայտությունը մինչև վերջ ներկայացնելու ցանկություն, մինչև վերջ, այնպես ինչպես ասել է Աբովյանը և ո՛չ թե այդ արտահայտության պոչատված տարբերակը:
Ես միայն «Վերք հայաստանի» վեպում եմ կարդացել այս արտահայտությունը մինչև վերջ.
«Օրհնվի էն սհատը, որ ռուսի օրհնած ոտքը Հայոց լիս աշխարհը մտավ ու ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեծ:»
Առաջին հերթին այն քննադատների համար, ովքեր այս արտահայտության մեջ փնտրում են Հայ ինքնության և ինքնուրույնութան հանդեպ որևե ոտնձգություն, ուզում եմ կրկնել հատկապես արտահայտության վերջին հատվածը.
«Ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց:»
Ախր էդքան էլ երկար չէ, անգիր սովորելու կարիք չկա, մի անգամ կարդլուց հտո վռազ միտքդ է մնում, եթե ասում էք, մինչև վերջ ասեք է՛լ:
Իհարկ է, եթե խոսքը մինչև վերջ չասվի, այն կարելի է մեկնաբանել ըստ ցանկության, քանզի մինչև վերջ չասված ճշմարտությունը ամենամեծ սուտն է: Բայց երբ Աբովյանի խոսքը մինչև վերջ ենք ասում, այլևս մեկնաբանության կարիք չկա: Յուրովի մեկնաբանության կարիք ունեն նրանք, ում դեմ ուղված է Աբովյանի անաճառ ու ճշմարիտ խոսքը: Եվ հենց այդ անաճառ խոսքերն են, որ զայրացնում են աշխարհում ամենա չար գործերի հեղինակներին, որոնք խիստ կարիք ունեն ներկայանալու որպես բարեգործներ, քանզի երկրիս վրա արդեն ձեռք են բերել այն ամնը, ինչ հարկավոր է իրենց երկրների հարուստ ու ապահով գոյության համար: Եվ որպիսի ո՛չ ոք չհարցնի թե որտեղի՞ց այդ ամենը, նրանք պետք է քննադատեն ու հետապնդեն յուրաքանչյուր անաճառ խոսք ու կարծիք: Այո՛, Աբովյանը ընկավ, որպես ազատ արդար խոսքի մարտիկ, ընկավ հետապնդումներից: Ուղղակի այս անիրավ աշխարքում ո՛չ մեկին պետք չեր նրա արդար խոսքը: Ու՞մ էր պետք, եվրոպային ու ամերիկայի՞ն, երբ նա համեմատելով ռուսների արածը եվրոպացիների արածի հետ ասում է:
«Այլ եվրոպացիկ Ամերիկա ավերեցին, հողի հավասարեցրին, ռուսք Հայաստան կանգնեցրին ու ասիացոց բիրտ, գազան ազգերին մարդասիրություն ու նոր հոգի տվին, աստուած ի՞նչպես չի՛ պետք է նրանց թուրը կտրուկ անի, պատմությունն ի՞նչպես չի պետք Պասքևիչին աստվածացնի, հայք ե՞րբ կարեն ռուսաց արածը մոռանալ, քանի որ շունչ ունին:»
Այս տողերից կարելի է պատկերացնել, թե ի՞նչ դժվարին վիճակում է եղել տվյալ ժամանակաշրջանում Հայ ժողովուրդը և ինչպիսի երախտագիտական զգացմունքների է արժանացել Ռուս զինվորը իր ցուցաբերած օգնության համար մեր ժողովրդին: «Պատմությունը ի՞նչպես չի պետք Պասքևիչին աստվածացնի:»
Պատմությու՛նը, ավաղ, պատմությունը միշտ չե որ կատարում է իր ֆունկցիան, մանավանդ սրբացնելու գործում: Ավաղ, պատմությունը երբեմն սրբացնում է այնպես, ինչպես պատմում է այդ մասին Ջովաննի Բոկկաչոն իր «Հազար ու մի գիշեր» ստեղծագործության մեջ, երբ մի խորամանկ թափառական հանցագործ, մահանալուց առաջ այնպես է խաբում բոլորին, որ նրան սրբացնում են ու նրա գերեզմանը դառնում է սրբավայր, որտեղ թաղված է սուրբ Չիպպոլետոն:
Ինչ վերաբերվում է Պասկևիչի սրբացմանը, ապա այն ուժերը, որոնք հետապնդում էին Աբովյանին, հետևողականորեն ձեռնամուխ են եղել, որ Պասկևիչը պատմության մեջ մնա ո՛չ ավելին, քան Ռուս զինվորական, որը կատարել է իր հրամանը: Երբ անկախ այն բանից, թե ու՞մ հրամանն է կատարել Պասկևիչը, դա այն անձնավորությունն է, որի շնորհիվ հայաստանը, Հայ ժողովուրդը վերածնվում ու փրկվում է ձուլվելուց ու ոչնչանալուց:
Աբովյանը իր ստեղծագործության մեջ ունի բազմաթիվ համարձակ ու առաջադիմական արտահայտություններ ու կոչեր, որոնք չէին կարող աննկատ մնալ նրանց կողմից, ում շահերին կպչում էին այդ կոչերը:
Բանը նրանում է, որ Վերք հայաստանի վեպը բացի նրանից, որ գրված է աշխարհաբարով, որի շնորհիվ Աբովյանը շունչ տվեց հայ գրական խոսքին, մևնույն ժամանակ հանդիսանում է իր ժամանակի համար ամենաառաջադեմ ու համարձակ մտածելակերպ քարոզող գրականություն: Գիրք, որտեղ արտահայտվում են մտքեր, որոնք կարճ և կոնկրետ կերպով ձևավորված ընդվզումներ են այն տաբուների դեմ, որոնց դեմ կարող է ընդվզել մտավորականը, գիտնականը և զարմանալին այն է, որ այդ արտահայտությունները հասկանալի են բոլորին, ուղղակի յուրաքանչյուրը ըստ իր կարողությունների կարող է մեկնաբանել ու մտորել այդ խնդիրների մասին, որի մեջ և իհարկ է կայանում է Աբովյանի աշխարհաբարական գյուտը: Աբովյանը այդ խնդիրները առաջ է քաշում իր հերոսի, Աղասու լեզվով, ահավասիք.
«Վա՛յ էն ազգին, որ բնական օրենքը կթողա, անբնականին կհետևի, որ էնպես խրատ տվող չի՛ ունենալ, որ նրան հոգի տա և ո՛չ ՝ հոգին էլ հանի.»
Եվ ի՞նչ էք կարծում, գյուղացի տղան, քրիստոնեական ադաթներով դաստիարակված ու մեծացած, այսպիսի դատողություննե՞ր կանի: Թերևս, ինչու՞ ո՛չ, կանի՛, բայց առաջին հերթին այս արտահայտությունը գիտնականի կարծիքն է եթե ո՛չ քրիստոնեության մասին ընդհանրապես ապա մեր եկեղեցու, որի վարած մասսայական հոգեբանության մասին այսօր էլ բավականին տաբեր կարծիքներ կան, որոնց հիմքում ընկած է հենց Աբովյանի այս և բազում նմանատիպ արտահայտությունները մեր հավատքի մասին:
Աբովյանին չէին կարող իր արտահայտած մտքերի համար ինչպես միջնադարյան եվրոպայում խարույք բարձրացնել, բայց որ պետք է հետապնդեին, դա անկասկած է:
Աբովյանի լուսավորչական գաղափարները սպառնում էին եկեղեցու հեղինակությանը, գուցե ճիշտ կլինի հարցը դնել կոնկրետ եկեղեցականների ու մեծ լուսավորչի հարաբերությունների հարթության վրա՞, գուցե եկեղեցուն դուր չի՞ գալիս, որ մտավորականության համար լուսավորիչը Աբովյանն է, դժվար է ասել, քանզի ո՛չ մի հանրահայտ հիշատակումներ չկան այդ մասին, ախր բոլորս սովետի փլուզումից հետո վռազ կարգով դարձանք օրինավոր քրիստոնյաներ է՜, բա ո՞նց կլինի հանկարծ եկեղեցու մասին մի անդուր բան ասենք: Մինչդեռ «Վերք Հայաստանի» վեպում կան բազմաթիվ արտահայտություններ, որոնք իրենց բովանդակությամբ ուղղակի անջատվում են սյուժեից և տարբերվում են իրենց խորը ու հեռուն գնացող իմաստով ու համարձակ առաջադիմական կոչերով, որոնցից շատերը տհաճ են եկեղտցու համար: Այդ արտահայտությունները իսկական աշխարհիկ պետականություն կառուցելու լոզունգներ են, տեղադրված ստեղծագործության մեջ: Բայց այդ ամենը Աբովյանը ներկայացրել է ասես քողարկված տեսքով, պարզ ու հասարակ լեզվով, մտածողի ու համախոհի համար, որ Հայը մտածի ամենագլխավոր խնդիրների մասին պետություն ու պետականություն ստեղծելու և այդ ամենիը պահպանելուն խանգարող ու նպաստող հանգամանքների մասին:
Աբովյանը Հետապնդումների պետք է ենթարկվեր յուրայինների մեջ ծվարած թշնամիներից: Նույն ճակատագրին է արժանանում Աբովյանի հերոսը, Աղասին դառնում է մի անհայտ ուժի դավադրության զոհը, դա պարզ է դառնում ստեղծագործության ամենա սովորական վերլուծությամբ: Այս մասին նույնպես կարող ենք լսել բավականին հակասական կարծիքներ: Ինչպե՞ս են կարողանում արդեն պարտված ու ամրոցը լքած պարսիկները վրեժխնդիր լինել Աղասուց, ովքե՞ր կարող էին լինել այդ դավադրության հեղինակը: Ու՞մ էր սպառնում Աղասին արդեն ազատագրված հայրենիքում:
Լեհացիները մի ասացվածք ունեն, եթե պարզ չէ թէ ինչումն է բանը, ապա բանը փողն է: Աղասին ուզում էր վերականգնել Անին և պարզ է, որ այդ նպատակը իրագործելու համար հարկավոր էր մեծ դրամական աջակցություն, և ո՞վ պետք է աջակցեր, իհարկ է ժողովուրդը, հասարակ մարդիք: Եվ այստեղ նորից ընդհարվում ենք տիրացուների ու եկեղեցականների շահերի հետ, քանզի ժողովուրդը հանդիսանում է նրանց հիմնական ֆինանսավորողը և տվյալ դեպքում Աղասին մրցակցության մեջ էր մտնում նրանց հետ թե՛ ֆինանսական առումով և թե գաղափարական: Իհարկ է կա և այլ տեսակետ, ոմանք պնդում են թե այդ դավադրությունը Ռուս գեներալների գործն է, որոնց պետք չեր Աղասու հեղինակությունը ժողովրդի մոտ: Անձամբ չեմ կարողանում հասկանալ, ինչու պտք չեր և ո՛չ հակառակը, պե՛տք էր: Ո՞ր զորավարը չի ուզի ունենալ նվիրված ու խիզախ զինակից, որը ժողովրդի մոտ ունի հեղինակություն: Նորից նույն տարորինակ նկարը, ըստ որի եթե Աբովյանը դառնում է զոհը ցարական իշխանությունների, ապա Աղասին դառնում է ռուսական զինվորականների զոհը: Եվ դա այն դեպքում, որ անառարկելի է ինչպես Աբովյանի այնպես էլ նրա գրքի հերոսի, Աղասու երախտապարտ զգացումները ռուսաց զինվորականներին և պատրաստակամությունը լինել նրանց զինակիցը, որի կարիքը և ունեին Ռուս զինվորականները:Այսպիսով զուգահեռաբար տարվում է ինչպես Աբովյանի հեղինակազրկումը այնպես էլ նրա ստեղծագործության աղավաղումը:
Վերք հայաստանի վեպում, հստակորեն ներկայացվում է Աղասու մտածելակերպը և հեղինակությունը, նրա գաղափարախոսությունը, այն մասի թե ի՛նչ արժեքներ պետք է նախնտրի Հայ մարդը: Աբովյանը առաջ է քաշում նոր արժեքներ, նոր արժեքներ, որոնք հարկավոր են պետության գոյատևելու և բարգավաճելու համար: Նա առաջարկում է աշխարհիկ, պետական գաղափարախոսություն, մինչդեռ այդ իրավունքը ստանձնում էր եկեղեցական գաղափարախոսությանը, եկեղեցին, և իհարկ է եկեղեցականների շարքերում Աբովյանը գտնում է թշնամիներ:
Աբովյանը նույն Աղասին է կուլտուրայի ու մշակույթի ճակատում, նրանք գտնվում են նույն դիրքերում և մղում են նույն կենաց մահու պատերազմը:
Ու՞մ էր սպառնում Աղասու հեղինակությունը և ու՞մ էր սպառնում Աբովյանի հեղինակությունը:
Հայաստանը պարսկաստանի լծի տակ եղել է կրոնական պետություն պարսկական պետության մեջ, իսկ այդ պետությունը ղեկավարել է եկեղեցին և Աղասու հեղինակությունը նման մտածելակերպով, ուղղակի վտանգ էր սպառնում եկեղեցուն: Իհարկ է սխալ կլինի ասել, թե Աբովյանը իր հերոսի միջոցով հակաքրիստոնեություն էր քարոզում, բայց նա քարոզում է ազատ ու համարձակ հոգեբանություն, և ո՛չ թե մի աստվածավախ լալկանություն, որ դաստիարակում է ժողովուրդ, որը գիտի միայն ներել ու խոնարվել:
Աստվածավախ, վախը միշտ մնում է վախ և ո՛չ մի լավ բան չի բերում մարդուն, ահա թե ինչու՞ է Աղասին ասում.
«Վա՛յ էն ազգին , որ էնպես խրատ տվող չի՛ ունենալ, որ նրան հոգի տա և ո՛չ ՝ հոգին էլ հանի.»
Այսինքն ապրելու և ինքնուրույն լինելու համարձակություն տվող գաղափարախոսություն և ո՛չ թե խոնարվելու բռնության դեմ և իր փրկությունը ապավինելու աստծուն, որը սովորաբար զբաղված է համարձակների գործերը կարգավորելով:
Ահա Աբովյանի միտքը, ահա ինչպիսին է տեսնում հային Աբովյանը, այսինքն հավատը ու քրիստոնեական աղոթքները չդարձնել ազգային գաղափար ու գաղափարախոսություն, հավատը ընդամենը խղճի ազատություն է և ո՛չ ավելին և պետականության ու պետական մտածելակերպի հետ ո՛չ մի կապ չունի:
Եվ գալու էին այդ ժամանակները, և այսօր պիտի լիներ հենց այդպես, եկեղեցին պետք է անջատվեր պետությունից ու կատարեր կոնկրետ իր ֆունկցիան, որը կապված է խղճի ազատության ու ազգային դավանանքի հետ: Սա էր մեծ լուսավորիչի միսիան, որը նա կատարեց, թեկուզ անհայտ մնաց նրա գերեզմանը, բայց գործը նրա ապրում է, և Թումանյանն է վկայում, որ կապրի դարեդար:
«Գործն է անմահ, որ ապրում է դարեդար:»
«Վերք հայաստանի»: Ես չպատասխանեցի հիմնական հարցին, որով սկսեցի խոսքս: Ո՞րն էր ու ո՞րն է հայաստանի վերքը, բուժվե՞լ է այն թե դեռ ունի բուժման կարիք: Ըստիս վերքը չի բուժվել, բայց մենք հանձինս Աբովյանի, ունենք դեղորայք բոլոր ժամանակների համար, որով կբուժենք ինչպիսի վերքեր եղել են ու ինչպիսիք կարող են լինել:
Եվ հենց այս կապաքցությամբ է, որ Աբովյանին բաց ճակաթով անվանում ենք մեծ լուսավորիչ և ո՛չ ոք դա չի կարող առարկել:
հետգրություն
Ավելի ճիշտ, մի հարց, Աբովյանին ռուսամետ կամ հակառուս ներկայացնողներին.
Ի՞նչ է ձեր ուզածը Աբովյանից, երբ ասում էք նա ռուսամետ էր, կամ Ի՞նչ է ձեր ուզածը երբ ասում էք Աբովյանը հակառուս էր, ի՞նչ – ջնջել Աբովյանին Հայի ուղեից: Չի ստացվի, պարոնայք, որովհետև Աբովյանը ՀԱՅԱՄԵՏ էր, ո՛չ ռուսամետ էր և ոչ էլ հակառուս, նա ազնիվ Հայ էր, Է , որը երախտապատրության զգացում ունի և կարող է իր ազգի համար օրինակ ծառայել որպես ՄԱՐԴ:
Եվ գլխավորը.
Ինչու՞ են փորձում հեղինակազրկել Աբովյանին: Փորձում են հեղինակազրկել, որպիսի պարոն Իսկանդերյանը այսօր հեշտությամբ ասի. - «Հայ գեն գոյություն չունի», «Հայաստանի առաջին հանրապետությունը չի կարելի համարել պետություն», «Հայ ազգը ձևավորվել է 19-րդ դարում, երբ որ գրավոր խոսքն սկսեց համապատասխանել բանավոր խոսքին»`http://www.tert.am/am/news/2010/05/05/iskandaryan/
: Ու սարնից հետո նա պիտի ասի են էլ ու՞մ շնորհիվ է ստեղծվել Հայը, ռուսամետի կամ հակառուսի, ազգայնականի կողմից, փորձառու ժուլիկի նման, շապիկի թևի մեջ երկու խաղաթուղթ ունի պահած: Ահա թե ում ջրաղացին են ջուր լցնում մեզ հրամցրած այդպիսի սարգովի պնդումները Աբովյանի մասին: